मराठी भाषा: वास्तव आणि भविष्य (वाचन प्रेरणा दिन)
वाचन प्रेरणा दिन दरवर्षी १५ ऑक्टोबर रोजी भारताचे माजी राष्ट्रपती डॉ. ए.पी.जे. अब्दुल कलाम यांच्या जयंतीनिमित्ताने साजरा केला जातो. या दिवसाचे प्रमुख उद्दिष्ट म्हणजे समाजात वाचनाची प्रेरणा निर्माण करणे आणि वाचनाच्या माध्यमातून वैचारिक समृद्धी वाढवणे होय. वाचन हा केवळ एक छंद नाही, तर तो आपल्याला विचारांची स्पष्टता आणि समाजाची समृद्धी वाढवणारे साधन आहे. याच दिवशी आपण मराठी भाषेच्या अभिमानाचा आणि तिच्या भविष्यातील वाटचालीचा विचार करायला हवा.
मराठी भाषा ही केवळ संवादाचे माध्यम नसून आपल्या सांस्कृतिक आणि वैचारिक वारशाचे प्रतीक आहे. संत ज्ञानेश्वरांनी आपल्या “ज्ञानेश्वरी” या ग्रंथाच्या माध्यमातून मराठी भाषेला जनसामान्यांच्या हृदयात स्थान मिळवून दिले. माझा मराठीचि बोलु कौतुकें । परि अमृतातेहीं पैजासीं जिंके। त्यांच्या ओळींतून मराठी भाषेचे सौंदर्य दिसते, “आईसारिखे या मायबोलीचे रूप नाही, म्हणे बोली ती सोन्याची पोटी जन्मली”. मराठीला आईची उपमा देऊन संत ज्ञानेश्वरांनी तिच्या सजीवतेचा गौरव केला आहे.
तसेच संत तुकाराम महाराजांनी त्यांच्या अभंगांमधून मराठी भाषेचा गोडवा आणि साधेपणा दाखवला. “बोलावे नेहमी विनम्र वाण, करावे मन चांगले” या तुकारामांच्या शब्दांमधून मराठी भाषेचे साधेपण आणि त्यातल्या विचारांचे गांभीर्य दिसते. याचबरोबर, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांचे वचन “वाचाल तर वाचाल” हे वाचनाचे आणि शिक्षणाचे महत्त्व सांगणारे आहे. बाबासाहेबांनी आपले संपूर्ण जीवन वाचन, लेखन, आणि ज्ञान साधनेत व्यतीत केले, आणि वाचन हाच समाजाच्या प्रगतीचा पाया आहे, हे सांगितले.
मराठी भाषेचा प्रवास शतकानुशतके चाललेला आहे. प्राचीन संस्कृत भाषेतून विकसित झालेली मराठी भाषेने अनेक टप्पे पार केले आहेत. संत ज्ञानेश्वर, नामदेव, तुकाराम यांच्या साहित्याने मराठीला सामान्य जनतेच्या हृदयात स्थान मिळवून दिले. शिवाजी महाराजांच्या काळात मराठीला राजकारण आणि प्रशासनाची भाषा म्हणून ओळख मिळाली.
पेशवेकाळात मराठी भाषा अधिक प्रगल्भ झाली, आणि ब्रिटिश कालखंडातही तिचे अस्तित्व टिकून राहिले. स्वातंत्र्यानंतर महाराष्ट्र राज्याची अधिकृत भाषा म्हणून मराठीला मान्यता मिळाली. त्यानंतरच्या काळात साहित्यिकांनी आणि समाजसुधारकांनी मराठीला नवसंजीवनी दिली. बाबासाहेब आंबेडकर, पु.ल. देशपांडे, आणि अण्णाभाऊ साठे यांनी मराठी भाषेला जनसामान्यांच्या जीवनाशी जोडले.
आजच्या काळात मराठी भाषेचा वापर शहरी आणि ग्रामीण भागात विविध माध्यमांतून सुरू आहे. मराठी साहित्य, नाटक, चित्रपट, आणि टीव्ही मालिकांमधून मराठी भाषा जनतेपर्यंत पोहोचते. तथापि, इंग्रजी भाषेचा वाढता प्रभाव, विशेषतः शहरी भागात, मराठीच्या वापराला काहीसे आव्हान निर्माण करतो आहे. शाळांमध्ये इंग्रजीला अधिक प्राधान्य दिले जाते, त्यामुळे मराठी भाषेचा वापर कमी होऊ लागला आहे.
भविष्यात मराठी भाषेचे स्थान अधिक बळकट करण्यासाठी विविध पावले उचलली पाहिजेत. शाळांमध्ये मराठी शिक्षणावर अधिक भर दिला पाहिजे, आणि घराघरात मराठी संवाद वाढवला पाहिजे. मराठी भाषा ही केवळ साहित्य किंवा सांस्कृतिक क्षेत्रात मर्यादित न राहता, विज्ञान, तंत्रज्ञान आणि व्यावसायिक क्षेत्रांतही तिचा वापर वाढवण्याची गरज आहे.
डिजिटल युगात, ई-बुक्स, ऑडिओ बुक्स, आणि ऑनलाइन प्लॅटफॉर्मवर मराठी भाषेचा विस्तार करण्याची आवश्यकता आहे. मराठी भाषेचे जागतिकीकरण होण्यासाठी, तिच्या अनुवाद आणि प्रसारावर अधिक भर द्यावा लागेल. मराठी ज्ञानभाषा झाली पाहिजे. महाराष्ट्राचा आर्थिक विकास आणि मराठी भाषेचा विकास हा परस्परपूरक आहे याची जाणीव मराठी भाषेचा विकास सुनिश्चित करेल, उदाहरणार्थ आपल्याला असे दिसते की इस्राइल ची लोकसंख्या जवळपास ९५ लाख आहे मात्र त्यांनी जवळजवळ मृत झालेली हिब्रू भाषा पुनर्जीवित करून तिचे ज्ञान भाषेमध्ये रूपांतरित करून तंत्रज्ञानाच्या सहाय्याने देशाचा सर्वांगीण विकास केला. त्याच धर्तीवर मशाराष्ट्राची १३ कोटी पेक्षा जास्त लोकसंख्या विचारात घेत आपल्याला मराठी ज्ञानभाषा करून महाराष्ट्राचा शाश्वत विकास करणे शक्य आहे.
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी सांगितलेले “वाचाल तर वाचाल” हे वचन लक्षात ठेवून आपण वाचनसंस्कृतीला अधिक महत्त्व दिले पाहिजे. वाचन ही केवळ यशस्वी जीवनाची गुरुकिल्ली नाही, तर समाजाच्या प्रगतीचीही नांदी आहे.
वाचन प्रेरणा दिन हा मराठी भाषेच्या महत्त्वाची जाणीव करून देणारा दिवस आहे. या निमित्ताने आपण आपल्या भाषेचा अभिमान बाळगून तिच्या भविष्याचा विचार केला पाहिजे. मराठी भाषेचे संवर्धन आणि प्रसार आपल्या हातात आहे, आणि आपण तिचे भविष्यातील पिढ्यांसाठी रक्षण करण्याचे वचन दिले पाहिजे. आपल्या देशात सुरू असलेली अविरत निर्वसाहतीकरण प्रक्रिया मराठी भाषेचा विकास साधण्यासाठी निश्चित उपयुक्त ठरेल. नुकताच मिळालेला अभिजात भाषेचा दर्जा हा मराठी भाषेच्या उज्जवल भवितव्याचे सूचक प्रतीक मानायला हवे.
प्रा. डॉ. विश्वनाथ बिटे
सहाय्यक प्राध्यापक, इंग्रजी विभाग
शासकीय विदर्भ ज्ञान विज्ञान संस्था, अमरावती